Architektura secesyjna Przemyśla

Przemyśl w zachodniej Galicji był miastem po Lwowie i Krakowie największym, jednak o charakterze prowincjonalnym. Jego sytuacja była jednak wyjątkowa, znalazły się tu stolica metropolii przemyskiej Kościoła Rzymskokatolickiego oraz stolica Kościoła Rzymskokatolickiego Obrządku Bizantyjsko Ukraińskiego, ulokowane zostało również Wyższe Seminarium Duchowne. Ponadto w 1900 roku około 40% mieszkańców stanowili Żydzi . Znalazł się więc Przemyśl w swoistym tyglu kulturowym, który niestety ze względu na spory narodowościowe, religijne i panujący antysemityzm, miast wpływać stymulująco na rozwój miasta raczej go ograniczał; dołączały się do tego spory polityczne pomiędzy silnym na terenie Przemyśla ruchem robotniczym (w 1895 roku dochodzi do pierwszego strajku robotniczego w Przemyślu), a siłami narodowymi.

Pod względem kulturalnym i naukowym również zachodzą, w drugiej połowie XIX w., w mieście poważne zmiany. W 1873 roku powstaje Towarzystwo Muzyczne, w 1872 roku Towarzystwo Dramatyczne, w 1885 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, od 1900 rozpoczyna działalność Towarzystwo Upiększania Miasta, a od 1909 Towarzystwo Przyjaciół Nauk, w 1908 roku otwarte zostaje Muzeum Diecezjalne a w 1909 r. Muzeum Narodowe. Ukazywała się prasa w języku polskim, a także w jidysz, po niemiecku i ukraińsku. Warto dodać, iż od momentu uzyskania autonomii przez Galicję zarząd miasta znalazł się, podobnie jak w innych miastach, w polskich rękach.

Bodaj najbardziej istotnym czynnikiem dla rozwoju Przemyśla była budowa od 1878 r. (na miejscu obozu warownego budowanego w systemie poligonalnym od czasu wojny krymskiej z lat 1853 1856), właściwie nieprzerwanie do 1914 roku twierdzy fortowej I klasy, trzeciej co do wielkości w Europie (na około 200 istniejących), stanowiącej jeden z najistotniejszych elementów wschodniego systemu obronnego Austro Węgier. W związku z jej budową miasto kilkakrotnie wizytowała rodzina cesarska (m.in. w 1889 r. i 1893 r. do Przemyśla przybył cesarz Franciszek Józef ). Jednak czynnikiem zdecydowanie istotniejszym dla rozwoju miasta było zwiększenie się dzięki temu miejsc pracy, rozwój drobnego rzemiosła na potrzeby wojska, handlu, zwiększyło się zapotrzebowanie na restauracje i kawiarnie. Zaś z punktu widzenia historyka architektury istotny jest przede wszystkim związany z tym rozwój budownictwa, w tym mieszkalnego, stanowiącego zaplecze socjalne dla kadry oficerskiej i jej rodzin. Niestety, jednocześnie istniał zakaz zabudowy mieszkalnej na terenach wokół fortyfikacji, a przede wszystkim rozbijały przestrzeń miejską obiekty wojskowe usytuowane w obrębie samego miasta.

Przemyśl od połowy XIX wieku przeżył gwałtowny rozwój, dobrze ilustruje to bardzo wysoka dynamika wzrostu liczby mieszkańców, w 1870 roku miasto liczy 15.000 obywateli (w tym 60% Żydów), w 1900 roku 37.781 w tym 21.320 porządku rzymskokatolickiego, 10.420 grekokatolickiego, 14.104 Żydów i 446 innych wyznań , zaś w 1910 roku nieco ponad 54.000. Liczba budynków wzrasta w Przemyślu z 2103 w 1900 roku do 2603 w 1910 roku. Warto przytoczyć Sprawozdanie Biura Sanitarnego Miejskiego w Przemyślu za rok 1911 podające, iż w śródmieściu przybyły 2 dwupiętrowe kamienice i 1 trzypiętrowa, na Lwowskim Przedmieściu 4 trzypiętrowe, 8 dwupiętrowych, 6 jednopiętrowych i 14 parterowych, na Zasaniu 2 trzypiętrowe, 4 dwupiętrowe, 2 jednopiętrowe i 13 parterowych. Na Podzamczu 2 trzypiętrowe, 4 dwupiętrowe, 2 jednopiętrowe i 8 parterowych.

Miasto podzielone było na cztery dzielnice Miasto, czyli historyczne stare miasto, pełniące rolę śródmieścia, nieproporcjonalnie duże (zajmowało 3 powierzchni miasta), Lwowskie Przedmieście, po części o charakterze bardziej śródmiejskim niż podmiejskim, niewielkie Podzamcze i lewobrzeżne Zasanie. Okres końca XIX i początku XX wieku to czas wytyczania wielu nowych ulic m.in. Bema, Barskiej, Kilińskiego, Frankowskiego, Głowackiego, Racławickiej, Długosza. W 1882 roku dokonano ze względów przeciwpożarowych miasto na trzy rejony budowlane. Zachowało się w Przemyślu do dzisiaj około 50 obiektów o formach bądź secesyjnych, bądź stylowi owemu bliskich. Zapytać można dużo to czy mało? W porównaniu do całości miejskiej architektury, liczba ta jest wręcz znikoma, również w zestawieniu z budynkami powstającymi w mieście w latach 190014 trudno byłoby mówić o jakiejś dominacji tejże architektury. Zestawienie procentowe z innymi miastami Galicji sprawia, że nieco inaczej musimy spojrzeć na owe 50 domów. Dla porównania zachowało się około 20 paru obiektów secesyjnych. Pamiętać musimy, że również w największych ośrodkach takich jak Wiedeń czy Paryż bynajmniej architektura art nouveau, pod względem ilości, nie dominowała. Niewątpliwie też, od ilościowego istotniejszy jest czynnik „jakości” owej architektury. Zdaniem autora, pomimo wyraźnych cech prowincjonalności, kilka obiektów to jedne z najciekawszych domów powstających w Przemyślu w tych latach, mogących też śmiało konkurować z architekturą stylu 1900 Lwowa czy Krakowa. Wśród prowincjonalnych miast Galicji, to chyba właśnie Przemyśl wysuwa się na plan pierwszy. Niewątpliwie ośrodkami wpływającymi najbardziej inspirująco był oddalony o około 60 kilometrów Lwów, skąd zresztą pochodzili niektórzy architekci Jan Doliński, inni zaś, jak Marceli Pilecki tam zdobywali wykształcenie. Związki pomiędzy Lwowem a Przemyślem są więc niezaprzeczalne. Spróbujmy uchwycić ich charakter. Przede wszystkim jednak należy podkreślić, iż środowisko przemyskie było w dużym stopniu samodzielne, dobitnie świadczy o tym fakt, iż trudno jest odnaleźć w architekturze Lwowa motywy dekoracyjne bezpośrednio pobudzające architektów przemyskich. Przede wszystkim charakterystyczna jest tendencja do stosunkowo swobodnego podchodzenia do form secesyjnych, łączenia ich z eklektyzmem i modernizmem. Wbrew obiegowym opiniom, nie ma na terenie Lwowa zbyt wielu przykładów czystej stylowo architektury secesyjnej. Podobnie jak w Przemyślu łączy się ona z historyzmem a często także z modernizmem. W porównaniu z architekturą Lwowa przemyska secesja sprawia wrażenie uspokojonej, o znacznie ograniczonym repertuarze form. Na terenie Lwowa dekoracja stoi na niewątpliwie wyższym poziomie, co w środowisku znacznie dojrzalszym artystycznie, gdzie współpraca architekta z rzeźbiarzem nie jest rzadkością nie zaskakuje. Brak również na teranie Przemyśla tak charakterystycznych dla Lwowa i Krakowa ceramicznych okładzin (we Lwowie stosowanych m.in. przez firmę Lewińskiego). Charakterystyczne dla Przemyśla, a łatwo zauważalne również w lwowskiej architekturze jest rytmiczne powtarzanie motywów dekoracyjnych oraz dążenie do uzyskania stosunkowo dużej płaskości fasad. Nie chodzi tu wyłącznie o brak wykuszy, rozczłonkowania czy rozfalowania fasady, ale również sprowadzanie ornamentu do płaskich, często linearnych form. Podobnie jak we lwowskiej secesji akcentowane są kierunki wertykalne. Również repertuar form dekoracyjnych w dużym stopniu jest zbieżny. Wśród motywów roślinnych dominują słoneczniki i maki, zaś w secesji geometrycznej koła i listwy. Pamiętać należy jednak, iż repertuar form secesyjnych Lwowa jest zdecydowanie bogatszy. Pojawiają się tu często postacie ludzkie i rozmaite motywy zoomorficzne w przemyskiej secesji dość rzadkie. Przypuszczać można, iż podyktowane było to również względami ekonomicznymi, lwowscy właściciele realności mogli niekiedy pozwolić sobie na nieco swobodniejsze korzystanie ze środków finansowych. Akcentowanie głównych osi szczytami, asymetrycznie rozmieszczane balkony czy wreszcie okna usytuowane w łuk podkowiasty, to cechy charakterystyczne secesji lwowskiej.

Ośrodek lwowski, pomimo pewnych odmienności nie stworzył lokalnej odmiany Art Nouveau. Twórcy przemyskiej secesji mieli prawdopodobnie świadomość, iż sięgając do architektury stolicy autonomii, nawiązywali do ogólnie przyjętego na terenie monarchii, języka form. Mówiąc więc o galicyjskich inspiracjach nie wolno nam zapominać, iż było to świadome sięganie do form przyjętych w C. K. Austrio Węgrzech. Dla architektury Galicji punkt odniesienia stanowiła ponadto Praga, może również węgierska odmiana secesji, w nieco przetworzonej formie przyjęta na Słowacji chociaż tu mówienie o bezpośrednich wpływach, przy obecnym stanie badań, stanowi jedynie hipotezę. Przypuszczalnie również architektura Bielska, wywarła wpływ na Zachodnią Galicję, raczej jednak nie na Przemyśl. Podobną rolę na płd. wsch. pełniły Czerniowce, gdzie również działali wiedeńscy architekci, a ciekawe budynki secesyjne powstawały już około 1901 roku. W prasie przemyskiej zachowały się wzmianki świadczące o utrzymywaniu kontaktów handlowych między tymi miastami, związki artystyczne są jednak dość odległe, ograniczają się do wspólnych tendencji architektonicznych, tak że trudno mówić w tym wypadku o bezpośrednim wpływie. Niewątpliwie w jakże często na trenie Przemyśla występujących zgeometryzowanych formach należy dopatrywać się inspiracji budownictwie stolicy monarchii. Przede wszystkim stosowanie form geometrycznych a zwłaszcza koła i trzech pionowych listew (przy czym środkowa jest zazwyczaj najdłuższa), to motyw pojawiający się w architekturze Wiednia. Także dekoracja roślinna słoneczniki i maki, stanowiąc obiegowy repertuar form secesji, charakterystyczne są szczególnie dla Wiednia. Również stosowanie rytmicznej, powtarzającej się dekoracji zdaje się mieć swe źródło w architekturze tego miasta. Warto jednocześnie pamiętać o różnicach, przede wszystkim nie wszystkie motywy ornamentalne są przejmowane kwadrat czy róża, popularna w Wiedniu, są rzadkie w Przemyślu. Nie uwalnia się również architektura Przemyśla od wpływu neobaroku, tu można by się odwołać do francuskiej lub petersburskiej odmiany stylu. Pamiętać jednak warto, iż również praska secesja chętnie nawiązuje do baroku i rokoka. Od wpływów tych nie jest wolny również Wiedeń, zdają się pełnić tam jednak rolę drugorzędną. Charakterystyczne również dla architektury wywodzącej się ze szkoły wiedeńskiej jest akcentowanie linii wertykalnych oraz narożnych kopuł, które pojawiają się w kamienicy przy pl. Konstytucji 7. Ich cebulasta forma przywodzi jednak na myśl architekturę cerkiewną i przypomina o tym, iż twórcy secesji nie tylko szukali międzynarodowych inspiracji, ale również starali się łączyć ją z miejscowymi tradycjami budowlanymi, nadać rys swojskości. Trudno dziś ocenić, jaki wpływ na architekturę Przemyśla miał bezpośrednio Wiedeń, a jaki ośrodki ukształtowane pod jego wpływem, przypuszczać można, iż niektóre tendencje docierały tu nie tylko za pośrednictwem Lwowa, ale również czeskiej Pragi.

….

informacje ze strony http://secesja.sztuka.edu.pl

MACIEJA i BARTŁOMIEJA GUTOWSKICH Architektura secesyjna w Galicji,